O όρκος στην διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αποτελούσε πρακτική υψίστης σημασίας, καθώς όποιο και εάν ήταν το κίνητρο του ήταν εξ ορισμού περιβεβλημένος με μία δημόσια διάσταση. Ο σημαντικότερος λόγος είναι ότι η Εκκλησία είχε την πρωτοκαθεδρία για κάθε είδους όρκο. Αυτή τους επικύρωνε και κρατούσε στα χέρια της στα χέρια της την πνευματική ποινική ρήτρα, το ανάθεμα που θα έπεφτε επάνω στον επίορκο.
Σε εκδηλώσεις κυρίως πολιτικού βίου ο όρκος είχε συνήθως την μορφή ομολογίας της πίστεως, που οι υπήκοοι, κοινωνικοί λειτουργοί, ο πατριάρχης και οι αρχιερείς προς το πρόσωπο του αυτοκράτορα τους, ενώ παράλληλα μπορούσε να έχει και την μορφή ενόρκων εγγυήσεων που προσέφερε ο ίδιος ο Αυτοκράτορας στους υπηκόους του, τις οικογένειες και τις εκκλησίες. Στον δικαστικό τομέα οι δικαστές, οι διάδικοι και οι υπερασπιστές των διαδίκων ορκίζονταν ενώπιον του αυτοκράτορα για την τήρηση και απόδοση της δικαιοσύνης. Στην επίτευξη των διεθνών συνεργασιών με άλλα κράτη σε δημόσια σφαίρα, αποτελούσαν και ο χρυσόβουλος λόγος σύμφωνα με το οποίο τα ξένα κράτη δεσμεύονταν να τηρούν τις αρχές δικαίου με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Η σημασία του όρκου για τον Αυτοκράτορα
Ο όρκος αναμφισβήτητα έδινε κύρος στον εκάστοτε αυτοκράτορα, καθώς ένιωθε πως η σχέση του με τους υπηκόους του ήταν αδιαμφισβήτητη. Όποιος ορκιζόταν στον αυτοκράτορα του αιώνια υπακοή και πίστη, “έδενε” την ζωή του κατά κάποιο τρόπο στον άρχοντα του. Υπάρχουν καταγεγραμμένα κάποια παραδείγματα αυτοκρατόρων που οι ίδιοι ζητούσαν από τους υπηκόους τους να ορκιστούν μπροστά τους:
- O Αυτοκράτορας Λέοντας Δ’ ζητά να δοθεί όρκος πίστης στον γιο και συν-αυτοκράτορα. Ωστόσο λίγο αργότερα ο λαός φαίνεται να κατακρεουργεί τον Ανδρόνικο Α΄ Κομνηνό, αφού πρωτίστως είχαν ορκιστεί <<φρικώδεσι όρκοις την εις αυτόν {…} πίστιν και εύνοιαν>> (Χωνιάτης Ν., Χρονική Διήγησις,σελ.350).
- Ο Αυτοκράτορας Θεόδωρος Λάσκαρις, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος και ο γιος του Ανδρόνικος Β’, κ.ο.κ.
Ωστόσο συχνά αρκετοί ιστορικοί όπως ο Νίκος Σβορώνος, η Αγγελική Λαΐου εκφράζουν τις απόψεις τους σχετικά με το αν οι όρκοι ενώπιον του αυτοκράτορα πυροδοτούνταν από το αίσθημα της πίστεως ή της “δουλείας”, απέναντι στον άνθρωπο που τους κυβερνούσε. Και αυτές οι απόψεις τέθηκαν εν τέλει υπό εξέταση και έτσι φαίνεται να υπήρχε ένα τεράστιο χάσμα σχετικά με την κοινωνική και πολιτική πρακτική του.
Ο Φεουδαρχισμός του όρκου
Στην πραγματικότητα μετά τον 1204 οΣβορώνος εκτιμούσε ότι ο όρκος των υπηκόων βρισκόταν σε διαδικασία “φεουδαρχικοποίησης” ήδη από τότε, κυρίως επειδή η υποχρέωση παρουσιάζεται μάλλον ως αμοιβαία. Στην πραγματικότητα ο όρκος δημόσιου χαρακτήρα που δίνεται στον στρατηγό και κατεξοχήν στον αυτοκράτορα περιλαμβάνει την προσδοκία κάποιου ανταλλάγματος. Θα έλεγε κανείς ότι είναι μία πιο αυταρχική μορφή πελατειακών σχέσεων, χωρίς το δικαίωμα αντίστασης στον άρχοντα-αυτοκράτορα.
Πίστη ή Δουλεία/ Διακήρυξη ή Όρκος;
Η εξέταση των όρων και των ιστοριογραφικών αναφορών ανάγει στο συμπέρασμα ότι, όσον αφορά τους δεσμούς ανθρώπου με άνθρωπο, η δομική αναλογία της πίστεως ανάμεσα στο Βυζάντιο και σε μία ετερογενή Δύση υπερισχύει των δευτερευουσών διαφορών της εθιμοτυπίας, όπως η χειρονομία της προσκηνύσεως. Το Βυζαντινό κράτος παρέμενε πιο κοντά στην μεσογειακή Δύση όπου δέσποζε η ρωμαϊκή παράδοση, και όπου η αμοιβαία πίστη βασιζόταν ξεκάθαρα στην έγγραφη συμφωνία και στον όρκο που αποτελούσε και την εγγύηση. Από την άλλη η δέσμευση που οριζόταν από την πίστη και την υπηρεσία-δουλεία του ενός προς τον άλλο φαίνεται ότι μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα θεμελιωνόταν σε μία απλή διακήρυξη. Η δέσμευση αυτή απαντούσε σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, και η προσφορά υπηρεσίας με την ανταμοιβή της φαίνεται ότι στηριζόταν σε μία κοινή συμφωνία. Ο όρκος σταδιακά αρχίζει και αποκτά φεουδαρχικό χαρακτήρα όπως προαναφέρθηκε γεννώντας το ερώτημα αν οι υπήκοοι ήταν πιστοί ή υποτελείς. Ο όρκος ήταν συνυφασμένος με την δημόσια εξουσία, πράγμα που γεννούσε όλο αυτό το σύστημα προκειμένου ο αυυτοκράτορας να διοικεί προς όφελος του. Επομένως ο όρκος είχε τις ρίζες του πολύ πιο βαθιά, κάνοντας τον όπως ήταν φυσικό να μην είναι μόνο μία λέξη.
